Wacław Potocki (1621 - 1696)
Najwybitniejszy poeta i przedstawiciel polskiego baroku urodził się około 1621 roku w Woli Łużańskiej koło Biecza. Pochodził ze średniozamożnej szlacheckiej rodziny ariańskiej herbu Śreniawa. Był starannie wykształcony, a nauki pobierał prawdopodobnie w Raciborzu. W 1648r. po ślubie z Katarzyną Morsztynówną osiadł w Łosiu n/Ropą, jednej z dziedzicznych wsi. Pędził żywot ziemiański, gospodarując przez większość swojego życia na roli odziedziczonej po ojcu. Służbę żołnierską odbył w oddziałach hetmana Mikołaja Potockiego. W latach 1651-1661 brał udział w bitwie pod Beresteczkiem. Podczas szwedzkiego "potopu" wraz z okolicznymi protestantami uczestniczył w ataku na Biecz po stronie Karola Gustawa. Wkrótce udał się na Węgry, do Bardiowa, gdzie w 1656 r. wystawił oddział żołnierzy walczący po stronie polskiej przeciwko Szwedom i wojskom Rakoczego, rehabilitując się częściowo za uprzednią zdradę ojczyzny w interesie swej wiary. Uchwała sejmowa z 1658 r. nakazywała szlachcie ariańskiej nawrócić się na katolicyzm bądź opuścić kraj. W 1661r., w obawie przed banicją, Potocki podporządkował się uchwale sejmowej, przeszedł na katolicyzm, chociaż nadal pozostał kryptoarianinem. Jego żona, Katarzyna nie rozstała się z arianizmem, co utrudniało sytuację poety. W latach 1667-74 Potocki sprawował urząd podstarościego w Bieczu, a do 1676r. sprawował godność sędziego grodu bieckiego. Okresowo pełnił również obowiązki podczaszego krakowskiego. Po śmierci syna Stefana, który zmarł schorowany po wyprawie chocimskiej 1673 roku, poeta wycofał się z życia publicznego. Następnie tracił kolejnych członków swojej rodziny: córkę Zofię, braci, zięcia Jana Lipskiego, syna Jerzego. Wdowa po tym ostatnim, Aleksandra, opiekowała się poetą w ostatnich latach jego życia. Potocki zmarł w Łużnej w 1696 roku, a pochowany został w bieckim klasztorze OO.Reformatorów.
Obszerna i zróżnicowana twórczość poety nie była znana współczesnym i doczekała się publikacji dopiero w XIX i XX wieku. Składają się na nią romanse, dzieła epickie i liryczne, zbiory wierszy refleksyjnych i okolicznościowych, satyr i fraszek.
W romansach, takich jak Judyta, Wirginia, Syloret, Lidia, rozwijał Potocki motywy biblijne i antyczne z ich niezwykłymi przygodami, wędrówkami, intrygami i nieoczekiwanymi zmianami akcji..
Spośród utworów epickich czołowe miejsce zajęła Transakcyja wojny chocimskiej, napisana w pięćdziesięciolecie bitwy pod Chocimiem (1621). Jest ona wierszowaną kroniką, przynoszącą dokładną relację z przebiegu kampanii chocimskiej. Relacji z przebiegu bitwy towarzyszą liczne dygresje, w których dokonał oceny współczesnych sobie generacji, dostrzegając upadek cnót rycerskich i zniewieścienie. Podjął tu również tematy ogólniejszej natury, zastanawiał się nad upadkiem całej ludzkości, rozsnuwał bardzo pesymistyczne wizje.
W twórczości lirycznej, między innymi w Pieśniach, powracały motywy religijne (w formie modlitwy, wyznań pokutnika) i osobiste związane ze zgonem bliskich poety. Wśród wierszy funeralnych są Periody, tworzące zbiór osiemnastu trenów powstałych po śmierci syna Stefana. Wyrastają one z tradycji polskiej poezji renesansowej, zwłaszcza Trenów Jana Kochanowskiego.
W ciągu kilkudziesięciu lat pisał Potocki i układał w całości kompozycyjne wiersze reprezentujące różne gatunki literackie. Powstał tak zbiór ponad 2000 wierszy ostatecznie zredagowany przez autora pod koniec życia. Dziś występuje najczęściej pod tytułem Ogród nie plewiony (lub Ogród fraszek). Tworzą go utwory drobne i obszerniejsze, poważne i żartobliwe, nierzadko rubaszne, wiersze refleksyjne, okolicznościowe i satyryczne, fraszki i anegdoty, bajki, zagadki, kalambury i anagramy, opowiadania z życia towarzyskiego i politycznego. Poeta odmalował w nich - plastycznie i szczegółowo, z kronikarską wręcz drobiazgowością - świat szlachecki z jego obyczajami i zwyczajami. Nie pominął przy tym siebie i swoich najbliższych. Na rzeczywistość szlachecką spoglądał z perspektywy życzliwego, wyrozumiałego sąsiada, humorysty, lecz wcale często także satyryka i moralisty, strofującego szlachtę i duchowieństwo za egoizm, chciwość, nieuctwo i tchórzostwo.
Drugi wielki zbiór (liczący także ponad 2000 utworów), powstały w ciągu kilkunastu końcowych lat życia poety, nosi tytuł Moralia i opiera się na dziele Erazma z Rotterdamu Adagia, będącym komentowanym słownikiem łacińskich przysłów i sentencji. Nawiązując do nich i do ich polskich odpowiedników, rozwinął Potocki - w fraszkach, pieśniach refleksyjnych i satyrach - swoje poglądy na temat ustroju Rzeczypospolitej, miejsca poszczególnych stanów w państwie, wypowiedział się krytycznie o duchowieństwie, jego chciwości i głupocie, o szlachcie i magnaterii, wystąpił w obronie chłopów (Wolne kozy od pługu) i opowiedział się za tolerancją wyznaniową (miał tu na uwadze przede wszystkim braci polskich zwanych arianami). Moralia przynoszą jednak nie tylko aktualne, doraźne obserwacje, ale i uogólnienia o charakterze uniwersalnym, refleksje bardzo osobiste - niewolne od rozczarowań, goryczy i poczucia osamotnienia w obliczu zła.
Potocki zapewnił sobie własne, odrębne miejsce w dziejach literatury dawnych epok - głównie dzięki takim dziełom, jak Transakcyja wojny chocimskiej, Ogród nie plewiony i Moralia, w których objawił się jako znakomity świadek swoich czasów, uważny obserwator i odpowiedzialny moralista.
